Η Βυρωνική Εταιρεία Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου τιμώντας τον 14ο Εορτασμό της «Ημέρας Φιλελληνισμού και Διεθνούς Αλληλεγγύης» διοργανώνει εκδήλωση την Κυριακή 15 Μαΐου 2022 και ώρα 11:00 το πρωί στο Βυρώνειο κτήριο: «Μουσείο για τον Λόρδο Βύρωνα και τον Φιλελληνισμό».
Το πρόγραμμα της εκδήλωσης έχει ως εξής:
• Χαιρετισμός από την Πρόεδρο Ροδάνθη Φλώρου.
• Ομιλία από τον κ. Θεμιστοκλή Κοντογούρη, Γενικό Γραμματέα της IEEE
Εθνικό Ιστορικό Μουσείο με θέμα: «Η επίδραση της προσωπικότητας του Λόρδου Byron στην Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 19ου αιώνα».
• Ομιλία από την κα. Μαρία Παπαναστασίου, Φιλόλογο, Διευθύντρια του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου με θέμα: «ΕΠΑΝΑCΎΣΤΑΣΗ”21″: Ο φόρος τιμής του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου στη 200ετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης».
• Καλλιτεχνικό Πρόγραμμα – παρουσίαση σε πρώτη εκτέλεση το μελοποιημένο ποίημα: «Θρήνος για τον Ποιητή Λόρδο Byron».
Η ανάρτηση στα social media του Υπουργείου Πολιτισμού για τη Βυρωνική Εταιρεία
Να σημειωθεί ότι φέτος το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού τιμώντας την Ημέρα Φιλελληνισμού και Διεθνούς Αλληλεγγύης έκανε στις 19 Απριλίου 2022 εκτενή αναφορά στο έργο που επιτελεί η Βυρωνική Εταιρεία Μεσολογγίου και ειδικότερα για το Μουσείο για τον Λόρδο Βύρωνα και τον Φιλελληνισμό με μηνύματα στα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης.
Στην ανάρτηση του ΥΠ.ΠΟ. που συνοδευόταν από πλούσιο φωτογραφικό υλικό τονιζόταν:
Η Βυρωνική Εταιρεία Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου Ιδρύθηκε το 1991, και έχει αναπτύξει δραστηριότητες εντός και εκτός Ελλάδος. Είναι Σύλλογος μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα και είναι μέλος της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Βυρωνικών Εταιρειών, μαζί με άλλα σαράντα μέλη, Βυρωνικές Εταιρείες που εδρεύουν αντίστοιχα, σε κράτη όλου του κόσμου. Η Πρόεδρος Ροδάνθη Φλώρου, είναι και εκλεγμένη Γενική Γραμματέας της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Βυρωνικών Εταιρειών.
Η Βυρωνική Εταιρεία, έχει δημιουργήσει το μοναδικό στην Ελλάδα «Διεθνές Κέντρο Έρευνας και Μελέτης για τον Λόρδο Βύρωνα και τον Φιλελληνισμό», με μία εμπεριστατωμένη πρότυπη λογοτεχνική και ιστορική βιβλιοθήκη χιλιάδων βιβλίων για τον Λόρδο Βύρωνα, τον Ρομαντισμό και το Φιλελληνικό κίνημα του 19ου αιώνα, αλλά και άλλων σύγχρονων ποιητών και συγγραφέων.
Βιβλιοθήκη, Έκθεση Βυρωνική Εταιρεία
Το Βυρωνικό Κέντρο της Βυρωνικής Εταιρείας Μεσολογγίου, είναι το μοναδικό Φιλελληνικό Κέντρο στην Ελλάδα και αποκτά ιδιαίτερη σημασία διότι εδρεύει στην ενδοξότερη πόλη του ελληνικού αγώνα το Ιερό Μεσολόγγι, όπου άφησε την τελευταία πνοή του, ο Λόρδος Βύρων στις 19 Απριλίου 1824.
Ήδη λόγω της διεθνούς αναγνωρισιμότητας του, χιλιάδες Έλληνες, ξένοι σπουδαστές και φιλίστορες επισκέπτονται δωρεάν την βιβλιοθήκη του και συμμετέχουν στις δραστηριότητες του.
Σπάνια βιβλία του Λόρδου Βύρωνα
Συνεχίζει την προβολή της Ελλάδας και του Μεσολογγίου μέσα από τα Διεθνή Φοιτητικά Βυρωνικά Συνέδρια, Αγγλικής Φιλολογίας και Ιστορίας, που διοργανώνει κάθε χρόνο από το 2002, τον μήνα Μάιο, με την συμμετοχή- συνεργασία Πανεπιστημίων από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Κατά την διάρκεια των συνεδρίων αυτών εκτός του ακαδημαϊκού προγράμματος γίνονται επισκέψεις σε αρχαιολογικούς και ιστορικούς χώρους, με επαγγελματίες ξεναγούς και καθηγητές, που προβάλουν την Αρχαία και Νεοελληνική ιστορία της Ελλάδος.
Στα πλαίσια του έργου της η Βυρωνική Εταιρεία Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου, διοργανώνει διεθνή συνέδρια, σεμινάρια, συναυλίες, διαλέξεις για την ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά του Μεσολογγίου και της πατρίδος μας γενικότερα, εκθέσεις με ιστορικά θέματα, ανέβασμα θεατρικών παραστάσεων, πολιτιστικές εκδρομές, και έχει οργανώσει πολιτιστικές αποστολές- ανταλαγές, (μαθητών και πολιτών) στην Αγγλία.
Στις 27 Ιουνίου 2021 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του νεοσύστατου Μουσείου της Βυρωνικής Εταιρείας Μεσολογγίου για τον Λόρδο Βύρωνα και τον Φιλελληνισμό, το οποίοφιλοξενεί την επετειακή έκθεση ΕΠΑΝΑCYΣΤΑΣΗ’21:ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ, που αποτελεί μέρος του επετειακού προγράμματος του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου για την συμπλήρωση των 200 ετών από το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης. Σε αυτό παρουσιάζεται μια αναδρομή στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 με έμφαση στα γεγονότα που έλαβαν χώρα στη Δυτική Στερεά Ελλάδα.
Η έκθεση που έγινε σε συνεργασία με το ΕΘΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ονομάζεται: «ΕΠΑΝΑCΥΣΤΑΣΗ ΄21». Ακολουθώντας τους βασικούς άξονες της διαχρονικής έκθεσης στην Αθήνα, δεκάδες αντικείμενα από τις συλλογές του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου και έγγραφα από το Αρχείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, μνημονεύουν πρόσωπα και γεγονότα της περιόδου που εκτείνεται από το ξέσπασμα της Επανάστασης στην απελευθέρωση και τα πρώτα χρόνια της σύγχρονης Ελλάδας. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στην ηρωική Έξοδο των υπερασπιστών του Μεσολογγίου το 1826 και στον αντίκτυπο που προκάλεσε τόσο στους Έλληνες όσο και στους Φιλέλληνες του εξωτερικού. Το φιλελληνικό κίνημα και ο πιο διάσημος εκπρόσωπος του, ο Λόρδος Βύρων, παρουσιάζονται σε ξεχωριστή αίθουσα, με εκθέσεις σχετικές με τις φιλελληνικές επιτροπές και τον τύπο. Εδώ ένα τρίπτυχο δείχνει τον Λόρδο Βύρωνα ως ποιητή, ως επαναστάτη και ως μύθο.
Η Βυρωνική Εταιρεία προσφέρει επίσης δωρεάν εκπαιδευτικά Προγράμματα από μέλη της, Φιλολόγους και Μουσειοπαιδαγωγό, σε μαθητές των Σχολείων που την επισκέπτονται.
Τα εκπαιδευτικά προγράμματα:
Α) «Κήπος Ηρώων: Ανακαλύπτοντας το Μεσολόγγι μέσα από την Ιστορία του».
Β) «Ελληνική Επανάσταση και Ευρωπαϊκός Φιλελληνισμός».
Γ) «Ο Ποιητής και Φιλέλληνας Λόρδος Βύρων & το σύγχρονο, Βυρωνικό Φιλελληνικό κίνημα».
Δ) «Γνωριμία με τις ελληνικές παραδοσιακές φορεσιές: “Σέρσιγκας, Τσολιάς, Αμαλία».
Ε) «Στην Αιτωλία των Μύθων και της Ιστορίας με Συνοδοιπόρο τον Λόρδο Βύρωνα» σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας & Λευκάδας.
10 Απρίλη του 1826! Ο προβολέας της Ιστορίας σταματά στο Βαλκανικό χώρο στην Ελληνική γη και φωτίζει άπλετα το ηρωικό Μεσολόγγι.
Οι Ευρωπαϊκοί λαοί απορούν, οι Βαλκανικοί θαμπώνονται, οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι θαυματουργούν! Έγινε κάτι, που η Ιστορία δυσκολεύεται να τ’ αγκαλιάσει.
Φτάνει σε μια άκρη, που η πραγματικότητα κόβεται, για να δώσει τη θέση της στο μύθο.
Ό,τι έγινε τότε, απλώνεται μεταξύ ιστορικού και μυθικού.
Πουθενά αλλού δεν άστραψε πιο δυνατά και ξάστερα το οικουμενικό νόημα του Αγώνα των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων, και σε καμμιά άλλη στιγμή του 1821 η Λευτεριά δεν ήταν πιο συνειδητή όσο στο Μεσολόγγι.
Οι σχέσεις «Ελευθερία ή Θάνατος» και άρα Ελευθερία = Ζωή και Δουλεία = Θάνατος, πουθενά αλλού δεν λούστηκαν με τόσο Ελληνικό αίμα και δεν υποστηρίχθηκαν με τόση πεισματική συνέπεια.
Τα Ψαρά αντιμετώπισαν τη βία ηρωικά, η Χίος την υπέστη, οι Σουλιώτες την απέφυγαν, τα Δερβενάκια την συνέτριψαν! Το Μεσολόγγι όμως κατόρθωσε όλα αυτά και κάτι ακόμη, την εξευτέλισε!
Γι’ αυτό το Μεσολόγγι θα μιλήσουμε σήμερα. Το «στεφάνωμα και το καύχημα της Νεοελληνικής Ιστορίας», όπως το ονομάζει ο Ποιητής του, γι’ αυτό που ύστερα από την Αθήνα, μαζί με την Αθήνα και πάνω από την Αθήνα, του νέου Γένους η Κιβωτός, που η δόξα του τραγουδημένη από την ποιητική Aγία Τριάδα των αιώνων: τον Βύρωνα, τον Γκαίτε, τον Ουγκώ, δεν είναι ούτε του χτες ούτε του σήμερα. Είναι εκείνη των αιώνων.
Το λιμνοχώρι αυτό «με τη θάλασσα τη ρηχή και την ήμερη, την πλατιά την μεγάλη» δεν είχε κανένα λόγο να υποπτευθεί πως θα γινόταν η πόλη με την ασήκωτη δόξα. Απλωμένο όπως είναι στην θάλασσα δεν έχει τίποτε από τα στοιχεία εκείνα, που κάνουν τις πόλεις οχυρές.
Και όμως! Αυτός ο τόπος ήτανε το κλειδί της Δυτικής Στερεάς, η «πύλη της Χερσονήσου» όπως το είπαν.
Όποιος τότε είχε το Μεσολόγγι, κρατούσε στον έλεγχό του το δρόμο που άρχιζε από την Ήπειρο και έφτανε στις Αιτωλοακαρνανικές ακτές, στον Πατραϊκό. Έτσι θα είχε εύκολο το πέρασμα στο Μωριά, εκεί που η φωτιά του ξεσηκωμού ήταν μεγαλωμένη.
Να ποια ήταν η στρατηγική σημασία της θέσης και γιατί ο εχθρός βάλθηκε να καταλάβει το Μεσολόγγι, να το συντρίψει, που τους χαλούσε τα σχέδια.
Μετά τις δύο αποτυχημένες προσπάθειες των πολιορκητών το 1822 και το 1823, για να καθαριστούν οι λογαριασμοί με το πεισματάρικο Μεσολόγγι, οι Πολιορκημένοι νιώθουν την θύελλα να πλησιάζει.
Στις 15 Απρίλη 1825 φτάνει μπροστά στην πόλη το πρώτο εχθρικό σώμα.
Η δύναμη της φρουράς του Μεσολογγίου φτάνει τις 4.000 και ο άμαχος πληθυσμός τις 8.000, έναντι εχθρικής δύναμης 30.000.
Και τώρα το Μεσολόγγι είναι έτοιμο να παίξει το ρόλο που του έγραψε η μοίρα. Το δράμα αρχίζει! Ο εχθρός προτείνει παράδοση. Οι πολιορκημένοι παρατείνουν έντεχνα τις διαπραγματεύσεις και όταν τον Ιούνιο του 1825 φθάνουν Υδραίικα καράβια με τρόφιμα, απαντούν στις νέες προτάσεις: «Τα κλειδιά του Μεσολογγίου είναι κρεμασμένα στις μπούκες των κανονιών μας».
Φτάνει ο Δεκέμβρης και ο Κιουταχής δεν έχει πετύχει τίποτε. Και έρχεται ο Ιμπραήμ, ο ερημωτής του Μωριά με 10.000. Και ο νέος πολιορκητής υπόσχεται να μπει στην πόλη μέσα σε δύο εβδομάδες. Είχε λησμoνήσει όμως, ότι εδώ το λένε Μεσολόγγι!
Oι επιθέσεις γίνονται όλο και πιο σκληρές. Ο εφοδιασμός των πολιορκημένων όλο και πιο δύσκολος. Και όμως κρατούν!
Έτσι ο υπερήφανος Ιμπραήμ, ταπεινωμένος τώρα που οι προθεσμίες έχουν περάσει, αναγκάζεται να δεχθεί την σύμπραξη του Κιουταχή. Και ο εχθρός όλο και νέα σχέδια και νέους τρόπους επιθέσεων εφευρίσκει. Αλλά και οι πολιορκημένοι τους αντιμετωπίζουν βρίσκοντας νέους τρόπους απόκρουσης.
Κάποτε όμως ο κλοιός σφίγγει πολύ και πέφτει το Βασιλάδι, ύστερα ο Ντολμάς και ο ανεφοδιασμός σταματά.
Τώρα νέος εχθρός σκληρός και αδυσώπητος προστίθεται η πείνα. Και αυτό ο εχθρός το ξέρει και κάνει νέες δελεαστικές προτάσεις για παράδοση.
Κι εκείνοι ούτε να ακούσουν!
Τί είδους άνθρωποι λοιπόν ήταν εκείνοι οι ήρωες;
Τί είδους ήρωες ήταν εκείνοι οι άνθρωποι;
Ήταν άνθρωποι του καθημερινού μόχθου, χωρίς υπέρμετρες φιλοδοξίες και με κανένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό τρόπο ζωής. Και όταν ήρθε η στιγμή της υπέρτατης θυσίας με την ίδια απλότητα προσέφεραν τα πάντα χωρίς επίγνωση ότι δημιουργούσαν Ιστορία, χωρίς πρόθεση να γίνουν σύμβολα.
Είχαν συνειδητοποιήσει ότι ο άνθρωπος τότες αξίζει την ανθρωπιά του, όταν αποφασίζει να πεθάνει, αφού δεν τον αφήνουν να ζήσει ελεύθερος.
Γι’ αυτό, όταν πλέον είχε καταντήσει «οι άνθρωποι να μην βρίσκουν γης να πατήσουν και οι πεθαμένοι για να κοιμηθούν», σε πείσμα όλων των πειρασμών και των περιστάσεων, αποφασίστηκε η Έξοδος. Για τους Ελεύθερους Πολιορκημένους η ηθική ελευθερία είναι το πιο ισχυρό καταφύγιο της ανθρώπινης ψυχής που πολιορκείται από τη φυσική βία και ο άνθρωπος που συνειδητοποιεί την αυτονομία του απέναντι στις φυσικές δυνάμεις οδηγείται στη δράση – σύγκρουση από την οποία γεννιούνται οι υψηλές πράξεις.
Η ψυχή των Μεσολογγιτών, ψυχή αυτόνομη, αδούλωτη, ανεξάρτητη, κατορθώνει από το φοβερό γεγονός της πολιορκίας να γεννήσει το υψηλό, το θαυμαστό γεγονός της αντίστασης του αγώνα και της θυσίας για την Ελευθερία.
Και ήταν τότε που είχε έρθει η Άνοιξη. Η φύση βρισκότανε «στην καλή και στην γλυκιά της ώρα». Ήταν τότε, που είχε έρθει ο Πειρασμός, που κάνει και τους απελπισμένους να θέλουν να ζήσουν, όταν τα πάντα γύρω σου σε καλούν και σένα να ζήσεις.
Και όμως!
Οι μάρτυρες θα αποφασίσουν και θα προτιμήσουν τους χίλιους θανάτους, αφού δεν βολεί να ζήσουν σαν άνθρωποι. Για να αντιμετωπίσουν τον εχθρό τους, εκατονταπλασίασαν την ψυχή τους. Ο ένας δεν ήταν ένας. Με μια θεϊκή έξαρση, ανέβηκαν πάνω από το φόβο, πάνω από τον εαυτό τους και τις ανάγκες του. Γνώριζαν το εαυτό τους και τις ανάγκες του. Γνώριζαν το τέλος τους. Παρόλα αυτά θα περπατήσουν με άνεση από τη ζωή στον θάνατο.
«Εκείθε με τους αδελφούς έδωθε με το χάρο!». Η φιλοσοφία τους ήταν η απλή σκέψη που έκανε ο Μακρυγιάννης:«Εμείς απ’ ούλα είμαστε αδύνατοι… κι αν αποθάνωμεν… αυτός ο θάνατος είναι γλυκός…». Ο θάνατος ήταν για τους υπερασπιστές του Μεσολογγίου, ο πιο κοντινός τους φίλος, το πιο ασφαλές τους καταφύγιο, η πιο ασφαλής τους λύτρωση. Θα έλεγε κανείς πως το σώμα τους λειτουργούσε σαν ψυχή.
«Ουράνιες δυνάμεις επί της γης» ήταν αυτοί οι άνθρωποι. Θα βαδίσουν προς την Έξοδο, εξαϋλωμένοι από την πείνα, σαν να είχαν αγγελοποιηθεί και να μην πατούσαν στο χώμα.
Αποφασισμένοι για την υπέρτατη θυσία, ελεύθεροι καίτοι πολιορκημένοι, επέλεξαν τον αγώνα από την παράδοση, την ηθική ελευθερία από την δουλεία.
Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι ανακάλυψαν το φως μέσα τους. Αυτό το εσωτερικό φως που φώτισε το δρόμο της Εξόδου και όλον τον κόσμο. Ο αγώνας των Πολιορκημένων ήταν η σύγκρουση του φωτός με το σκοτάδι, του πολιτισμού με την βαρβαρότητα. Τους αδέλφωνε η αγάπη της Ελλάδας και τους εξευγένιζε η περιφρόνηση του θανάτου.
«Έπρεπε για να στεργιώσει η οικοδομή του Εθνικού μας Ναού, να στοιχειώσει σαν της Άρτας το γιοφύρι, κάποια ζωή στα θεμέλια. Έπρεπε στη ρίζα της κάποιος μεγάλος χαμός να συντελεσθεί. Και τότε για στοιχειό προσέφερε τη ζωή του το Μεσολόγγι».
Και το καταπληκτικότερο την απόφαση αυτή για την θυσία που είναι άρνηση ζωής, την επήρε όχι ένα άτομο ξεχωριστά, μεμονωμένα αλλά ολόψυχα ένας λαός! Και την επήραν όλοι μαζί, γιατί είχαν φτάσει στην αντίληψη της
Λευτεριάς, που όταν σε κυριεύει σβήνει κάθε άλλη σκέψη.
Η Έξοδος λοιπόν αποφασίσθηκε να γίνει στις 2 το βράδυ της 10ης Απριλίου 1826, ημέρα Σάββατο ξημερώνοντας Βαΐων.
Και αρχίζει η ετοιμασία. Ο Κασομούλης γράφει: «Με την μεγαλυτέραν χαρά και ευχαρίστηση οι γυναίκες άρχιζαν να μαζεύουν τα πράγματά τους και να καλούν τους διαβαίνοντας στρατιώτες να πάρουν και να αλλάξουν τα λερωμένα ρούχα των με καινούργια. Έβλεπες έναν αγώνα προετοιμασίας να γίνεται με τόσην αταραξία και με γέλια».
Σε λίγο ήρθε η ώρα! Η φοβερή ώρα! Και οι Εξοδίτες βρέθηκαν μπροστά σ’ ένα εχθρό που περίμενε. Και η σφαγή άρχισε! Η Έξοδος από το Μεσολόγγι ήταν το κορύφωμα των ηρωικών αγώνων των Ελεύθερων Πολιορκημένων!
Κραδαίνοντας με τις τελευταίες δυνάμεις τους τα ξίφη και βοώντας «Χριστός Ανέστη», διασχίζουν την βασανισμένη πόλιν φονεύοντας και φονευόμενοι μέχρι ενός. Ήταν ο πιο θριαμβικός γύρος του θανάτου. Μέσα στην πόλη η σφαγή των γυναικόπαιδων, ύστερα η φωτιά του Καψάλη και την άλλη μέρα η φωτιά του Ανεμόμυλου, από τον ηρωικό Δεσπότη Ιωσήφ Ρωγών, ολοκλήρωσε το χαλασμό.
Έτσι μέσα στο Μεσολόγγι και ένα γύρο από αυτό, δεν υπάρχει στη ζωή τίποτε. Έτσι ένας σωρός ερειπίων, στάχτη, πέτρες και πτώματα έμειναν στην εξουσία του εχθρού, ο οποίος είδε με λύπη του να χάνεται το μισό του στρατεύματός του για να κυριεύσει τέτοια δυστυχή λείψανα.
Κατά τον Μικαρέλλι, χριστιανό ιερωμένο που διηύθυνε τότε το Αυστριακό Προξενείο Πατρών, 6.000 γυναίκες και παιδιά είναι τώρα αιχμάλωτοι. Όλοι οι άρρενες από 12 ετών και πάνω εθανατώθησαν και 3.000 ζεύγη αυτιών συνελέγησαν και στάλθηκαν στην Κωνσταντινούπολη.
H Έξοδος των Μεσολογγιτών που οδήγησε στο Ολοκαύτωμα του Μεσολογγίου ήταν από τα πιο ηρωικά πεπραγμένα των αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης και ταυτόχρονα από τα μεγαλύτερα τραγικά γεγονότα της Ανεξαρτησίας.
Το αίμα τους χύθηκε για να φυτρώσουν οι ρίζες της σημερινής μας Ελευθερίας. Το πέσιμο του Μεσολογγίου τάραξε τα πάντα. Το ένδοξο τέλος του, υπήρξε αναμφισβήτητα σταθμός με μεγάλο αντίκτυπο όχι μόνο στο εσωτερικό, στην επαναστατημένη Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό.
Στο εσωτερικό, όταν τρείς μέρες μετά την Έξοδο έφθασε η θλιβερή είδηση στην Πιάδα (Επίδαυρο), όπου συνεδρίαζε η Γ΄ Εθνοσυνέλευση, γράφει χαρακτηριστικά στα απομνημονεύματά του ο Κολοκοτρώνης: «Εβάλαμε τα μαύρα όλοι, μισή ώρα εστάθη σιωπή που δεν έκρινε κανένας αλλά εμέτραε καθένας με τον νούν του τον αφανισμόν μας. Βλέποντας εγώ την σιωπή, εσηκώθηκα εις το πόδι και τους εμίλησα λόγια για να εμψυχωθούν. Τους είπα ότι το Μεσολόγγι εχάθη, αλλά ενδόξως και θα μείνει αιώνας η ανδρεία του».
Το πλήγμα που ήρθε σε μια πολύ κρίσιμη περίοδο του αγώνα, ήταν πραγματικά βαρύ και οι συνέπειές του άμεσες και μεγάλες, γιατί σκόρπισε τον πανικό και προκάλεσε την υποταγή, το γνωστό “προσκύνημα”, προ πάντων στη Ρούμελη.
Οι Επαναστάτες συγκλονισμένοι από το Ολοκαύτωμα ανέβαλαν τις εργασίες για την Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, την οποία πραγματοποίησαν αργότερα στην Τροιζήνα. Η κυβέρνηση Γεωργίου Κουντουριώτη παραιτείται. Η επανάσταση μετά την πτώση του Μεσολογγίου είχε σχεδόν κατασταλεί. Η φλόγα όμως του Αγώνα παρέμεινε άσβεστη.
Αλλά και την εσωτερική μας κατάσταση έσωσε με την πτώση του το Μεσολόγγι. Οι φλόγες που άναψαν στην Ιερή Πόλη εκείνη την νύχτα, έγιναν το «καθαρτήριο πυρ», που εξάγνισε του Έλληνες από το πάθος της διχόνοιας και τα μίση των προηγούμενων εμφυλίων πολέμων, η δάδα που φώτισε τη συνείδηση του χριστιανικού κόσμου και ο φάρος που καθοδήγησε το Έθνος μας στην κατοπινή πορεία του.
Η καρδιά του Έθνους μας έμεινε να χτυπά στο Μεσολόγγι. Σ’ αυτά τα χώματα που αυτοί ελευθέρωσαν, “κτίστηκε” η Πατρίδα μας. Το μικρό αυτό αλωνάκι, δικαιούται να το χαιρετά στον αιώνα τον άπαντα η ευγνωμοσύνη του έθνους.
Το Μεσολόγγι αψηφώντας τον θάνατο, έκανε την Ελλάδα να αναγεννηθεί και να ζήσει.
Η Έξοδος, αντίθετα στο εξωτερικό ξεσήκωσε ένα κύμα ενθουσιασμού και συμπάθειας για τον ελληνικό λαό, που μεταμορφώθηκε σε έντονη φιλελληνική κίνηση, την οποία ο Άγγλος αγωνιστής του 1821 και ιστορικός της Επανάστασης Thomas Gordon παραλλήλισε με το πνεύμα που επικρατούσε κατά την εποχή των σταυροφοριών.
Τα μετέπειτα χρόνια το Μεσολόγγι γίνεται το απόλυτο σύμβολο τραγικού ηρωισμού και αυτοθυσίας. Το έπος της άμυνας και τηςεξόδου της φρουράς της ηρωικής πολιτείας, ανάγκασαν την πολιτισμένη Ευρώπη να θυμηθεί έντονα ότι σε μια γωνιά της Βαλκανικής, ένας μικρός χριστιανικός λαός, απόγονος του μεγάλου φωτοδότη της αρχαιότητας, κινδύνευε να εξολοθρευθεί από την πείνα και το μαχαίρι του βάρβαρου δυνάστη του.
Η αναζωπύρωση του Φιλελληνισμού που παρατηρήθηκε παντού μετά την πτώση του Μεσολογγίου, δεν προερχόταν πια από τον ρομαντισμό και τη γνώση της κλασικής αρχαιότητας, αλλά από βαθιά αισθήματα ανθρωπισμού και συμπάθειας και η βοήθεια που προσέφερε στον ελληνικό αγώνα, υπήρξε μεγαλύτερη και θετικότερη. Το φιλελληνικό ρεύμα επεκτάθηκε τότε και έξω από την Ευρώπη, στην Αμερική και έφθασε ως τις μακρινές Ινδίες.
Η Έξοδος της ηρωικής φρουράς του Μεσολογγίου, έδωσε στους ξένους το μέτρο του μεγαλείου της Ελληνικής Φυλής. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι πέφτοντας τότε το Μεσολόγγι, έσωσε από τον αφανισμό την Ελλάδα.
Το έπος του Μεσολογγίου δημιούργησε μια πραγματική «Φιλελληνική φιλολογία και τέχνη», που επηρέασε έντονα την κοινή γνώμη στο εξωτερικό και ανάγκασε τον Αυστριακό καγκελάριο, τον σκληρό Μέττερνιχ της Ιερής συμμαχίας, να απευθυνθεί προς τον Σουλτάνο λέγοντας: «Δεν θα μπορούμε στο μέλλον να σας βοηθάμε όπως πριν. Δυστυχώς εμεσολάβησε το Μεσολόγγι».
Θα λέγαμε ότι ο Φιλελληνισμός στάθηκε πάνω από την πολιτική των κυβερνήσεων. Από τους Φιλέλληνες τονίζεται η επικράτηση του σταυρού πάνω στην ημισέληνο.
Τέλος, κάτω από την πίεση της κοινής γνώμης, στις Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, διαμορφώθηκε το κατάλληλο κλίμα, που οδήγησε στην παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων και την αναγνώριση της Ελληνικής Επανάστασης. Με την συνθήκη του Λονδίνου το 1827, που οδήγησε στην καταστροφή του τουρκοαιγυπτιακού στόλου στο Ναβαρίνο, επισφραγίστηκε η Ελευθερία των Ελλήνων.
Είναι δύσκολο να αναπαραστήσει κανείς το μεγαλείο αυτής της πολιορκίας και αυτής της Εξόδου, που συγκλόνισε τους λαούς. Δικαιολογημένα λοιπόν ο Αύγουστος Φαμπρ στο βιβλίο του «Η Ιστορία της Πολιορκίας του Μεσολογγίου» γράφει: «Η άμυνα του Μεσολογγίου αποτελεί από τα πιο ωραία πρότυπα, ίσως τα ωραιότερα από όλα που ο πατριωτισμός και το θάρρος προσφέρανε ποτέ στην ανθρωπότητα».
Ο Γερμανός ποιητής Μύλλερ μετά το Ολοκαύτωμα του Μεσολογγίου, μετονομάσθηκε Έλληνας και δήλωσε: «Χωρίς εσέ Ελλάς, τί θα ήταν ο Κόσμος;».
Εμείς θα προσθέσουμε: «Χωρίς εσέ ηρωικό Μεσολόγγι, τί θα ήταν η σύγχρονη Ελλάδα;».
«Γιατί στο μικρό αυτό αλωνάκι αναπνέεις Ελλάδα, σκέπτεσαι Ελλάδα, διδάσκεσαι Ελλάδα. Τα ερειπωμένα αυτά τείχη δεν περιβάλλουν πια μόνο το Μεσολόγγι. Περιβάλλουν την Ελλάδα ολόκληρη. Το Μεσολόγγι έχει γίνει μια συμπυκνωμένη Ελλάδα σ’ ότι έχει ηθικότερο και υψηλότερο. Το Μεσολόγγι δεν βρίσκεται μονάχα εδώ, στον ορατό τούτο χώρο. Βρίσκεται παντού όπου η Ελληνική αρετή φανερώνεται!».
Και θα τελειώσουμε με τα λόγια του ποιητή μας και ακαδημαϊκού Νικηφόρου Βρεττάκου: «…Την ημέρα της Επετείου της Εξόδου θα έπρεπε να βρίσκεται συγκεντρωμένο όλο το Έθνος. Να έχει περικυκλώσει νοερά, τον ιερό αυτό τόπο με την αφοσίωσή του και με την πίστη του.
Θα έπρεπε να παιδιά των σχολείων όλης της χώρας να προσανατολίζονται προς το Μεσολόγγι για μια ολιγόλεπτη σιωπή και περισυλλογή, μια που το πιο κοντινό μας μνημείο μετά τον Παρθενώνα και την Αγία Σοφία, είναι το ιδεατό μνημείο του Μεσολογγίου!».
Βιβλιογραφία
Ιωάννου – Ιάκωβου Μάγερ, Ημερολόγιο της Πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825 – 1826, Επιμέλεια Γεωργίας Δροσίνη Καρδίτσα 2002
Αύγουστος Φαμπρ. Η Ιστορία της Πολιορκίας του Μεσολογγίου, Εκδόσεις Πολύπλευρο 1999
Αντώνης Διακάκης, Το Μεσολόγγι στο 1821, Εκδόσεις Ασίνη 2019
Οι ημέρες των Ελεύθερων Πολιορκημένων (1821 – 1826), Εκδόσεις Ωκεανίδα Αθήνα 2001
Νικόλαος Αθ. Κολόμβας, Το Μεσολόγγι (1821 – 1829) Οι Αθάνατοι πρόμαχοι, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΛΦΑ, ΣΕΙΡΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ – ΑΘΗΝΑ 1998
Στέφανος Ι. Παπαδόπουλος, Το Μεσολόγγι και ο Φιλελληνισμός, Ιωάννινα 1971
Γεώργιος Φίνλευ, Η Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και την Δημοκρατία.
Η Βυρωνική Εταιρεία Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου “άνοιξε” χθες τη δεύτερη ημέρα των επετειακών εκδηλώσεων των Εορτών Εξόδου 2022 στο Μεσολόγγι, με την καθιερωμένη επετειακή εκδήλωση.
Κεντρικό θέμα της εκδήλωσης ήταν η εφημερίδα του Αγώνα, τα «Ελληνικά Χρονικά» τα οποία με ψυχή τον Ελβετό φιλέλληνα Ιωάννη Ιάκωβο Μάγερ κρατούσαν ψηλά την σημαία της αντίστασης και τροφοδοτούσαν με ενημέρωση όχι μόνο την αγωνιζόμενη Ελλάδα, αλλά και όλο τον κόσμο.
Μετά τον πρόλογο της προέδρου της Β.Ε.Μ. Ροδάνθης Φλώρου, ο Δήμαρχος Ι.Π Μεσολογγίου Κώστας Λύρος έκανε χαιρετισμό τονίζοντας την μεγάλη χαρά και την ικανοποίησή του γι’ αυτή την καλά οργανωμένη εκδήλωση. «Οφείλω να πω πως η Βυρωνική Εταιρεία διαχρονικά με τις πρωτοβουλίες της και τις δράσεις της κοσμεί και αναδεικνύει την ιστορική και πολιτιστική ζωή της πόλης μας. Για το λόγο αυτό αξίζουν πολλά συγχαρητήρια στις άοκνες και συνάμα αποτελεσματικές προσπάθειες της πρόεδρου και των μελών της», υπογράμμισε ο Κώστας Λύρος και τόνισε ότι μέσα από τον χώρο που φιλοξένησε την εκδήλωση δίνεται η ευκαιρία να ταξιδέψουμε σε γεγονότα και να μυηθούμε σε ιδέες της Ελληνικής Επανάστασης και πρώτα από όλα για τον Φιλελληνισμό.
«Μέσα από την ιδέα του Φιλελληνισμού ενώθηκαν πνευματικά, ηθικά και ψυχικά άνθρωποι που δεν γνωρίζονταν, δεν μιλούσαν καν την ίδια γλώσσα. Είχαν όμως υψηλό φρόνημα. Εκπροσωπούσαν αξίες τις οποίες ανέδειξε και καλλιέργησε η άσβεστη δίψα των σκλαβωμένων Ελλήνων για Λευτεριά και οι απαράμιλλης αξίας θυσίες που έγραψαν μερικές από τις πιο λαμπρές σελίδες της παγκόσμιας ιστορίας», ανέφερε στη συνέχεια για να αναρωτηθεί κλείνοντας για το εξής: «Πόσο Φιλέλληνες είμαστε εμείς οι Έλληνες; Εδώ μέσα από το σπίτι που φιλοξενεί το πνεύμα του Βύρωνα ας αναλογιστούμε πόσο σπουδαίο ήταν αυτό που έκανε ο Λόρδος Βύρωνας και ας μας οδηγήσει αυτή η σκέψη στο να αγαπήσουμε το Μεσολόγγι μας ακόμη πιο πολύ. Και έμπρακτα!».
Ακολούθησε ομιλία για το ρόλο που έπαιξαν τα «Ελληνικά Χρονικά» όσο κυκλοφορούσαν, μια προσφορά που αναλύθηκε με επιδεξιότητα από την ιστορικό Δήμητρα Κουκίου.
Η εκδήλωση που συντόνισε η Έλενα Σπίνουλα – Ζαβιτσανάκη στο δεύτερο μέρος προκάλεσε τον θαυμασμό του κοινού, με τον Τηλέμαχο Τσαρδάκα να αναγιγνώσκει αποσπάσματα από το Ημερολόγιο της Πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825 – 1826» του Ιωάννη Ιάκωβου Μάγερ τα οποία «ντύθηκαν» εξαιρετικά στο πιάνο από τον συνθέτη Διονύση Μπάστα.
Το κινητό ψηφιακό μουσείο έρχεται Μεσολόγγι!
Στο τέλος χαιρετισμό απηύθυνε ο Αντιπεριφερειάρχης, Ανδρέας Φίλιας τονίζοντας τη δημιουργική συνεργασία που έχει αναπτυχθεί με τη Βυρωνική Εταιρεία Μεσολογγίου στο πλαίσιο του εορτασμού των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση.
Επίσης ο κ. Φίλιας ανακοίνωσε ότι τις επόμενες ημέρες θα εγκατασταθεί στο Μεσολόγγι και συγκεκριμένα στον αύλειο χώρο του διοικητηρίου το κινητό ψηφιακό μουσείο, για ένα δεκαπενθήμερο.
Στο κινητό ψηφιακό μουσείο αξιοποιούνται σύγχρονες ψηφιακές οπτικοακουστικές και διαδραστικές τεχνολογίες (βίντεο προβολές, διαδραστικές εφαρμογές, ψηφιακές αναπαραστάσεις, εικονική πραγματικότητα, ολογραμματική μεικτή πραγματικότητα, συστήματα ακουστικής και πολυμεσικής ξενάγησης, κλπ.).
Πρόκειται για μια πρωτοβουλία της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας που αναπτύχθηκε στα πλαίσια των εορτασμών για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης. Μάλιστα όπως τόνισε ο κ. Φίλιας μετά την ολοκλήρωση της περιοδείας του κινητού μουσείου σε πόλεις και κωμοπόλεις της Δυτικής Ελλάδας θα εγκατασταθεί μόνιμα στο Μεσολόγγι.
Την προσεχή Κυριακή 3 Απριλίου 2022, στις 11 το πρωί, στο Βυρώνειο θα πραγματοποιηθεί η ετήσια επετειακή εκδήλωση της Βυρωνικής Εταιρείας Μεσολογγίου στο πλαίσιο των Εορτών Εξόδου.
Φέτος η επετειακή εκδήλωση είναι αφιερωμένη στον πρωτοπόρο του σύγχρονου ελληνικού τύπου Ιωάννη – Ιάκωβο Μάγερ και στην έκδοση του στο πολιορκούμενο Μεσολόγγι “Ελληνικά Χρονικά”.
Στο πλαίσιο της εκδήλωσης η Ιστορικός και αναπληρώτρια διευθύντρια του Εθνικού – Ιστορικού Μουσείου, Δήμητρα Κουκίου θα μιλήσει με θέμα: “Συνεστήθη ήδη και η παρούσα εν Μεσολογγίω Εφημερίς, φέρουσα το όνομα Ελληνικά Χρονικά 23 Δεκεμβρίου 1823, Δρ. Ιωάννης – Ιάκωβος Μάγερ“.
Ακολούθως ο σκηνοθέτης – συγγραφέας Τηλέμαχος Τσαρδάκας θα αναγνώσει αποσπάσματα από το “Ημερολόγιο της Πολιορκίας του Μεσολογγίου, 1825-26” του Ι.Ι. Μάγερ, συνοδεία στο πιάνο από τον συνθέτη, Διονύση Μπάστα.
Μέλος του Δ.Σ. της Βυρωνικής Εταιρείας Ι.Π. Μεσολογγίου
Συντονίστρια των εκπαιδευτικών προγραμμάτων
Η Βυρωνική Εταιρεία της Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου συμμετέχοντας στις Εορτές Εξόδου 2005 διοργάνωσε με τη συνεργασία της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος ‐ Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, μόνιμη έκθεση από τις συλλογές της των φιλελληνικών χαρακτικών του 19ου αιώνα με θέμα, « Ελληνική Επανάσταση και Ευρωπαϊκός Φιλελληνισμός ».
Ανάμεσα σε αυτές τις λιθογραφίες είναι και αυτή που στον κατάλογο, που εκδόθηκε από την Βυρωνική Εταιρεία και βρίσκεται στην σελίδα 24 , επιγράφεται, «Η Δόμνα Βισβίζη αποχαιρετά το γιο της Θεμιστοκλή» .
Ο Δημήτριος Βισβίζης‐ στο χαρακτικό αναφέρεται ως Θεμιστοκλής‐ ήταν γιος του Χατζή‐Αντώνη και της Δόμνας Βισβίζη. Σπούδασε στη Γαλλία από το 1826 με έξοδα της Επιτροπής του Παρισιού. Από τα πρώτα της βήματα η Επιτροπή του Παρισιού ασχολήθηκε περισσότερο με την οργάνωση στρατιωτικών αποστολών προς την επαναστατημένη Ελλάδα, ενώ ταυτόχρονα φρόντισε για την εκπαίδευση Ελληνοπαίδων .
Το 1824 ήρθε στην Ελλάδα, ως απεσταλμένος της Επιτροπής, ο στρατηγός Ρος, για να πάρει μαζί του μερικά ελληνόπουλα κατά προτίμηση από τους απογόνους ονομαστών αγωνιστών της επανάστασης. Με έξοδά της κάλεσε και τοποθέτησε σε διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα του Παρισιού (λύκεια, αγροτική σχολή, ναυτική σχολή) τους νεαρούς Κανάρη, Ψύχα, Αποστόλη, Τσαμαδό, Νέγρη, Παλαιολόγο, Κρατήρη, Παρθενόπουλο, Δημήτριο Μαυρομιχάλη και τον 12χρονο Θεμιστοκλή Βισβίζη. Η Δόμνα Βισβίζη μέσα στη φτώχια και τις δυσκολίες που περνούσε εκείνη την περίοδο, δεν σταμάτησε να φροντίζει για το μέλλον των παιδιών της. Ζήτησε λοιπόν συστατική επιστολή από τη Διοίκηση για τον πρωτότοκο γιο της προκειμένου να την δώσει στον Γ. Δρακάτο, με την φροντίδα του οποίου ο Θεμιστοκλής συμπεριλήφθηκε στους νέους που θα ταξίδευαν στο Παρίσι.
Ο Θεμιστοκλής ήταν το αγαπημένο παιδί των φιλελληνικών κύκλων του Παρισιού. Εντυπωσιασμένη από την ιδιαίτερη ομορφιά του και τα χαρακτηριστικά της ελληνικής μορφής η γαλλίδα ζωγράφος Αdele Tardieu, φιλοτέχνησε εκ του φυσικού πολλά πορτραίτα του όμορφου νέου.
Η ωραία εικόνα του αποδόθηκε σε σύνθεση κάτω από την οποία είναι γραμμένα τα λόγια της μητέρας του, που του είπε ,αποχαιρετώντας τον ενώ έφευγε για το Παρίσι ,«Η Γαλλία με τη γενναιοδωρία της θα σε υιοθετήσει, θα σε αναθρέψει, θα σε εκπαιδεύσει. Όταν θα επιστρέψεις, ίσως δεν υπάρχω. Εσύ θα είσαι μεγάλος. Θυμήσου να εκδικηθείς για τον πατέρα σου».
Ένα από τα πορτραίτα αυτά λιθογραφήθηκε σε χιλιάδες αντίτυπα και πωλούνταν στη Γαλλία και την Ευρώπη σε μεγάλη τιμή. Από τα χρήματα που συγκεντρώνονταν αγοράζονταν τρόφιμα, φάρμακα και πολεμοφόδια και στέλνονταν από τη Γαλλία στην επαναστατημένη Ελλάδα.
Με πρότυπο αυτό το πορτραίτο κατασκευάστηκε η προτομή του που στήθηκε στην πλατεία του Φάρου στην Αλεξανδρούπολη.
Το 1832 ο Θεμιστοκλής επέστρεψε στην Ελλάδα και διορίζεται ακόλουθος του Υπουργείου Εξωτερικών, ενώ από το 1845‐1876 διετέλεσε Διοικητής Νάξου.
Η μητέρα του , Δόμνα, γεννήθηκε στην Αίνο της Ανατολικής Θράκης το 1783. Κόρη γαιοκτήμονα της Θράκης , ξακουστή αρχόντισσα της περιοχής, παντρεύτηκε το συμπατριώτη της πλοιοκτήτη Χατζή‐Αντώνη Βισβίζη, που ήταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία,το1809, με τον οποίο απέκτησαν πέντε παιδιά. Ακολούθησε και η δική της μύηση στο μεγάλο μυστικό από τον ίδιο το σύζυγό της. Η οικογένεια Βισβίζη προσέφερε πολύτιμες υπηρεσίες στις ναυτικές επιχειρήσεις του 1821 μαζί με τους άλλους Αινίτες. Η Αίνος ήταν οικονομικό και πνευματικό κέντρο της περιοχής με μεγάλη ναυτική δύναμη. Ήδη από το 1813 διέθετε 4 μεγάλα πλοία και 60 σακολέβες για να φθάσει τα 300 πλοία το 1821.
Με τα πλοία αυτά οι Αινίτες διέσχιζαν την Ανατολική Μεσόγειο και έφθαναν μέχρι τη Συρία και την Αίγυπτο.Oι Αινίτες στα τέλη Απριλίου‐αρχές Μαϊου1821 κήρυξαν την επανάσταση ακολουθώντας τους υπόλοιπους Έλληνες, κατέλαβαν το κάστρο και αιχμαλώτισαν τις τουρκικές δυνάμεις. Επειδή όμως απουσίαζαν τα Αινίτικα καράβια, κυριάρχησαν πάλι οι Τούρκοι. Λίγο αργότερα, ψαριανή μοίρα που δρούσε στο Β. Αιγαίο με αρχηγό τον Ανδρέα Γιαννίτση ανακατέλαβε το φρούριο. Στην επιχείρηση αυτή συμμετείχε και ο πλοίαρχος Χατζή‐Αντώνης Βισβίζης με το πλοίο «Δόμνα» και με το μπρίκι «Καλομοίρα» που το διοικούσε με τη γυναίκα του Δόμνα.
Το πλοίο αυτό χτίστηκε το 1817 στη Ρωσία από Ρώσους μαστόρους και ξυλεία (πεύκα) από την Αίνο. Έφερε 14 κανόνια‐ κλασικό μπρίκι‐ και για την κατηγορία του ήταν από τα μεγαλύτερα της εποχής του, μήκους 31,10μ. πλάτους 7,80μ. και χωρητικότητας 259 τόνων. Το μεγαλοπρεπές και επιβλητικό πλοίο διέθετε ευρύχωρο σαλόνι, πολυτέλεια για τους καιρούς εκείνους. Αυτό εξυπηρετούσε τον καπεταν‐Αντώνη αφού ήθελε να έχει τη μεγάλη του οικογένεια μαζί του στα ταξίδια. Αργότερα, το ευρύχωρο σαλόνι του πλοίου χρησίμευσε για τις συνεδριάσεις του Αρείου Πάγου της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδας καθώς και για τις συναντήσεις των αρχηγών των ελληνικών επαναστατικών σωμάτων της Ανατολικής Στερεάς όταν ήθελαν να συζητήσουν και να επιλύσουν προβλήματα του αγώνα.
Η Αίνος έμεινε για αρκετές ημέρες στα χέρια των Ελλήνων, όμως πέρασε και πάλι στα χέρια των Τούρκων.
Οι κάτοικοί της κατέφυγαν στην επαναστατημένη Ελλάδα και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα.Ύστερα από αυτήν την εξέλιξη ο καπετάν‐Αντώνης Βισβίζης επιβίβασε τη γυναίκα του και τα παιδιά του στην «Καλομοίρα» και ενώθηκε με τον ελληνικό στόλο. Η δράση του ήταν γνωστή. Στις 23 Μαρτίου ήδη είχε φορτώσει το πλοίο του από την Κωνσταντινούπολη όπλα και εφόδια που είχε συγκεντρώσει ο αγωνιστής και πρωτεργάτης της εξέγερσης της Χαλκιδικής Εμμανουήλ Παπάς με προορισμό το Άγιο Όρος και τη Χαλκιδική. Και στις ναυτικές επιχειρήσεις στην περιοχή της Κασσάνδρας η συμβολή του ήταν σημαντική. Όμως μετά τις δραματικές εξελίξεις στη Χαλκιδική, όπου η επανάσταση πνίγηκε στο αίμα, παρέλαβε τον Εμμανουήλ Παπά για να τον μεταφέρει στην Ύδρα.
Ο Εμμανουήλ Παπάς πέθανε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού και αφού παρέδωσε τον νεκρό στους Υδραίους, έπλευσε για τον Ευβοϊκό κόλπο για να βοηθήσει στις επιχειρήσεις της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας, υποστηρίζοντας με τακανόνια του τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, τον Δημήτριο Υψηλάντη και τον Νικηταρά, στην Αγία Μαρίνα Λαμίας, προκειμένου να σταματήσουν την κάθοδο του Δράμαλη. Έτσι κατάφερε να σωθούν τα κυκλωμένα ελληνικά τμήματα από τους Τούρκους του Δράμαλη. Σύμφωνα με έγγραφο του Οδυσσέα Ανδρούτσου τον Απρίλιο του 1822, γράμμα ευγνωμοσύνης προς τον Βισβίζη, « ο καπετάν‐ Αντώνης διέθεσε για τον αγώνα στη Στερεά τρία κανόνια του κάμπου, σημαντική ποσότητα μπαρούτι, μπάλες κανονιών και τρόφιμα». Και ενώ περιέπλεε συνεχώς το βόρειο στενό της Εύβοιας από τις αρχές Απριλίου μέχρι τέλους Ιουλίου 1822 πολεμώντας τον εχθρό, στις 21 Ιουλίου 1822 έχασε τη ζωή του από εχθρικό βόλι πάνω στο κατάστρωμα του πλοίου του.
Την 1η Ιανουαρίου 1829 , η κόρη του Μαριορίτσα Βισβίζη, ζήτησε από τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, ως μνημόσυνο του πατέρα της, να δημοσιευθεί από το Εθνικό Τυπογραφείο ο επιτάφιος λόγος που συνέταξε. Ο Καποδίστριας αναγνωρίζοντας την προσφορά του διέταξε την δημοσίευση του λόγου (17 Ιανουαρίου1829.
Μετά τον θάνατο του συζύγου της, την διοίκηση του πλοίου «Καλομοίρα» ανέλαβε ως καπετάνισσα η Δόμνα Βισβίζη. Είχε αποκτήσει ανάλογη εμπειρία, αφού είχε πάρει μέρος σε όλες τις μέχρι τότε ναυτικές επιχειρήσεις του αγώνα με τον σύζυγό της. Μόνη με τα πέντε παιδιά της διέσχιζε τις ελληνικές θάλασσες και έδινε μάχες εναντίον του εχθρού.
Με τη βοήθεια του υπαρχηγού του πλοίου καπετάν‐Σταυρή συνέχισε την πολιορκία του Ευρίπου(Εύβοιας). Η προσφορά της Δόμνας Βισβίζη στην πολιορκία της Εύβοιας βεβαιώνεται και από τους προκρίτους του νησιού «…και αυτή μετά τον θάνατον εκείνου, εις την νήσον Εύβοιαν κατά το βόρειον μέρος με ειλικρίνειαν και πατριωτικόν ζήλον εδούλευσεν με το πλοίον του».
Ο ιστορικός του Αγώνα Ιωάννης Φιλήμων την συγκρίνει με την Μπουμπουλίνα και μαζί με τον Νικόλαο Σπηλιάδη της δίνουν το όνομα «καταδρομέας του Αιγαίου».
Στα τέλη του 1823, σε αναφορά της προς το Υπουργείο Ναυτικών η Δόμνα Βισβίζη γράφει «Κατά το έτος 1822, εσυμφώνησεν ο μακαρίτης ο άνδρας μου μετά των Αρεοπαγιτών και των εφόρων της Εύβοιας, δια να σταθή με το πλοίον του εις την πολιορκίαν της Εύβοιας, να πληρώνεται παρά των Αρεοπαγιτών… πολλάκις εζήτησα να πληρωθώ, ως η συμφωνία μας, και μηδ οβολού μη δοθέντος μοι και φοβουμένη μήπως ήθελον οι ναύτες αναχωρήσει, ενώ ήτο αδύνατον να κρατηθεί η πολιορκία, επλήρωσα εξ ιδίων τα μηνιαία των, εξοδεύσασα δε προς τούτοις τόσον εις τας των ναυτών τροφάς, όσον και εις πολεμοφόδια…»
Η καπετάνισσα Δόμνα επί τρία χρόνια αγωνιζόταν, αψηφώντας τους κινδύνους και ξοδεύοντας όλη της την περιουσία, αφού η μόνιμη απάντηση της Σεβαστής Διοίκησης ήταν «ελλείπουσιν πόροι». Ενίσχυσε τους Έλληνες που πολεμούσαν στην Εύβοια και τη Στερεά μεταφέροντας τρόφιμα και πολεμοφόδια, ενεπλάκη σε ναυμαχίες και βομβάρδιζε εχθρικές θέσεις, ματαίωσε την μεταφορά των στρατευμάτων του Ομέρ Πασά από την Εύβοια στη Στερεά, εφοδίασε με πολεμικό υλικό και τρόφιμα την επαναστατημένη Σκιάθο και τα γειτονικά νησιά, βομβάρδισε το τουρκικό στρατόπεδο στα Βρυσάκια της Εύβοιας,εξασφαλίζοντας την επιτυχή απόβαση των Ελλήνων.
Μάλιστα στην επιχείρηση αυτή λίγο έλειψε να χάσει το γιο της Θεμιστοκλή που τραυματίστηκε σοβαρά. Και η «Καλομοίρα» όμως είχε δεχθεί πολλές λαβωματιές.
Το Σεπτέμβριο του 1824 η «Καλομοίρα» περνά στα χέρια του κράτους. Συγκεκριμένα, στα τέλη του 1823 οι Υδραίοι της ζητούν το πλοίο για τις ανάγκες του Υδραίικου ναυτικού και τους το παραχωρεί για να το χρησιμοποιήσουν σαν πυρπολικό «με όλα τα αναγκαία εξοπλισμένο», μιας και η καπετάνισσα βρισκόταν σε οικονομική ένδεια και δεν μπορούσε να συντηρήσει το πλήρωμα των 140 ανδρών. Με το πλοίο αυτό το 1824 πυρπολήθηκε από τον Πιπίνο στον Τσεσμέ η τουρκική φρεγάτα «Χαζνέ Γκεμισί», δηλ. το καράβι‐ταμείο του τουρκικού στόλου , ή αλλιώς το θησαυροφυλάκιό του.
Έτσι με αυτόν τον ένδοξο τρόπο γράφτηκε ο επίλογος της ναυτικής ιστορίας της οικογένειας Βισβίζη. Η αγωνίστρια αποσύρθηκε από την ενεργό δράση, έμεινε χωρίς πλοίο και πάμπτωχη με τα πέντε ορφανά της «υστερημένα και αυτού του επιουσίου». Έζησε για λίγο στην Ύδρα, τη Σύρο και το Ναύπλιο αφού ούτε πατρίδα ελεύθερη, ούτε σπίτι είχε.
Απευθύνεται προς την Σεβαστή Διοίκηση και ζητάει βοήθεια για τα απροστάτευτα ορφανά των οποίων ο πατέρας τους αφού ξόδεψε όλη την περιουσία του, έδωσε και τη ζωή του, «… δια να παρακινώνται και οι λοιποί ομογενείς εις τον Ιερόν τούτον αγώνα αλύπως, βλέποντες την Διοίκησιν προστάτην των ορφανών και των χηρών».
Δυστυχώς δεν έλαβε καμία βοήθεια. Η κατάστασή της χειροτερεύει και τον χειμώνα του 1826 βρίσκεται σε απελπιστική θέση. Έχει ήδη χάσει και ένα της παιδί από το λιμό που προηγήθηκε. Αυτόν τον χρόνο ο γιός της Θεμιστοκλής φεύγει για το Παρίσι «υιοθετημένος» από την Επιτροπή του Παρισιού.
Βοήθεια ζητάει με επιστολή της και από τον κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια ενώ βρίσκεται στο Άργος το 1829 «…όπως μοι γίνη καν μικρά εξοικονόμησης , ίνα περιθάλψω και δυνηθώ να ανακουφίσω τα τέκνα μου και προλάβω αυτά πριν ή εκ της λιμοκτονίας εξοντοθώσι».
Κάποιοι φρόντισαν να βγει για την καπετάνισσα μια μικρή σύνταξη, μόλις 30 δραχμών το μήνα. Τόσο κοστολόγησαν την προσφορά και τη θυσία του συζύγου της και της ίδιας στον μεγάλο αγώνα για την ελευθερία της πατρίδας στον οποίον αφιερώθηκε ολοκληρωτικά.
Όχι όμως της δικής της πατρίδας , της Αίνου, γιατί στη δική της πατρίδα δεν φύσηξε ποτέ ο αέρας της λευτεριάς. Το 1845 εγκαταστάθηκε στον Πειραιά, όπου πέθανε πάμπτωχη, εγκαταλειμμένη και λησμονημένη το 1850.
Η δημοτική μούσα της αφιέρωσε ένα δημοτικό τραγούδι. Λέει μεταξύ των άλλων:
Πουλάκι πόθεν έρχεσαι, πουλάκι αποκρίσου
Μην είδες και μην άκουσες για την κυρά Δομνίτσα,
Την όμορφη τη δυνατή την αρχικαπετάνα,
Πούχει καράβι ατίμητο και πρώτο μες τα πρώτα,
Καράβι γοργοτάξιδο, καράβι τιμημένο,
Καράβι που πολέμησε στης Ίμπρος το μπουγάζι……. (έρευνα του Κομοτιναίου Αντώνη Ρωσσίδη)
Η Δόμνα Βισβίζη αποτόλμησε εξαιρετικές πράξεις και ασυνήθιστες, ξεπέρασε τα όρια του φύλου της και ακολούθησε τις δικές της διαδρομές ως καπετάνισσα και πολεμίστρια , αλλά και ως σύζυγος και μάνα. Δεν ήταν μόνο γενναία γυναίκα, αλλά ενέπνεε τον σεβασμό και την εμπιστοσύνη όχι μόνο στο πλήρωμα του πλοίου της, αλλά και στους συμπολεμιστές της.
Τα πρόσφερε όλα με γενναιοψυχία για την απελευθέρωση του έθνους, αλλά η επίσημη ιστορία την αφήνει αμνημόνευτη και ξεχασμένη. Μόλις το 2005 η Ελληνική Πολιτεία έστησε την προτομή της στη λεωφόρο των Ηρώων στο Πεδίο του Άρεως στην Αθήνα και μνημείο της με τον σύζυγό της κοσμεί την πλατεία του Φάρου στην Αλεξανδρούπολη.
Χρέος μας είναι, έστω και καθυστερημένα, να αποκαταστήσουμε στην συλλογική ιστορική μνήμη όλους αυτούς που αγωνίστηκαν και τίμησαν τον όρκο τους στην Πατρίδα μας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITANIKA, τομ.14ος
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τομ. ΙΒ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ ΑΕ
Ο Διονύσιος Σολωμός (Ζάκυνθος 1798 – Κέρκυρα 1857), ο Εθνικός Ποιητής της Ελλάδας και κεντρική μορφή της ποίησης στην Επτανησιακή Σχολή, το 1823 γράφει μέσα σε ένα μήνα (Ιάκωβος Πολυλάς) σε μία από τις νήσους του Ιονίου, στη γενέτειρά του Ζάκυνθο το εκτενές και εμβληματικό του ποίημα με τίτλο: «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» (ένα χαρακτηριστικό του έργου του είναι ότι δεν ολοκληρώθηκε σχεδόν τίποτα και τίποτε δεν δημοσιεύθηκε κατά την διάρκεια της ζωής του εκτός από τον Ύμνο· ο Παλαμάς έγραψε σχετικά: «Δεν ξέρω αν βρίσκεται σ’ άλλη λογοτεχνία ποιητής μ’ έργα έτσι λιγοστά και έτσι μισοκαμωμένα όμοια γερός και πλούσιος και σημαντικός σαν τον Σολωμό»).
Σ’ αυτό το ποίημα εκφράζει την αγάπη του γι’ αυτό το σπουδαίο και υπέρτατο αγαθό την Ελευθερία, την επείγουσα συλλογική ανάγκη για την κατάκτησή του, τον ενθουσιασμό του για την πορεία και την προοπτική της Επανάστασης του 1821, την ανάγκη του ελληνικού λαού για εθνική αυτοδιάθεση και για την διαμόρφωση ενός κράτους στο οποίο το πανανθρώπινο ιδανικό της ελευθερίας θα συνδεόταν με την ελληνική ταυτότητα.
Ο Ύμνος επίσης εξέφρασε με ενάργεια και αποτελεσματικότητα ότι η Ελευθερία είναι κορυφαία και αδιαπραγμάτευτη αξία για τον Έλληνα και πως ο αγώνας για την κατάκτησή της, αποτελεί θεμελιώδη ανάγκη για τη ζωή και την εξέλιξή του.
Τα ιδανικά της ελευθερίας, της εθνικής συνείδησης, του πατριωτισμού, αυτά που τελικά σφράγισαν το ελληνικό θαύμα της ανεξαρτησίας από τον οθωμανικό ζυγό, διαπνέουν τον Ύμνο και είναι αυτά που αναδεικνύουν την Ελληνική Επανάσταση του 1821 ως την λαμπρότερη στιγμή της ενιαίας μακράς ιστορίας του Έθνους μας, που κάνουν την Ελλάδα να αναγεννάται από το σκοτάδι της δουλείας της οθωμανικής κατοχής, που διήρκησε τέσσερις αιώνες (1453 – 1821).
Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν τυπώθηκε το 1825 αρχικά στο Παρίσι, μετά στο Λονδίνο και πρώτη φορά σε ελληνικά και ιταλικά στο πολιορκούμενο Μεσολόγγι από τον Δημήτριο Μεσθενέα, από το τυπογραφείο των Ελληνικών Χρονικών. Αντίτυπο αυτής της έκδοσης εκτίθεται στη Δημοτική Πινακοθήκη Ιερής Πόλης Μεσολογγίου.
Αντίτυπο της πρώτης ελληνικής έκδοσης του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» του Διονυσίου Σολωμού, που εξέδωσε ο Δημήτριος Μεσθενεύς στο Μεσολόγγι το 1825
Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν αποτελείται από 158 τετράστιχες στροφές με συνολικούς 632 στίχους. Συνδυάζει στοιχεία από τον ρομαντισμό αλλά και από τον κλασικισμό. Συγκλονισμένος ο Δ. Σολωμός από τους κανονιοβολισμούς που άκουγε από το Μεσολόγγι κατά την Α΄ Πολιορκία (1822), εμπνεύστηκε και έγραψε τον Ύμνο (λόφος Στράνη, Ζάκυνθος), το «άσμα ασμάτων της εποχής» του, όπως δικαιολογημένα το χαρακτήρισε ο Ζακυνθινός ποιητής και φίλος του, Ι. Τυπάλδος. Στις στροφές 88 έως 122 περιγράφεται ποιητικά η Χριστουγεννιάτικη νίκη των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων (1822), καθώς και η εικόνα του πνιγμού στον Αχελώο των ατάκτως υποχωρησάντων Τουρκαλβανών.
Ο Φωριέλ επιβεβαιώνοντας την αληθινή αξία του Ύμνου και τον θρίαμβο του Σολωμού, τον δημοσιεύει μέσα στα γνωστά του Δημοτικά τραγούδια των Ελλήνων καθώς και ο Σπυρίδων Τρικούπης στο γράμμα του προς τον φίλο του βάρδου της Λευτεριάς Ι. Πολυλά, αναφέρει: «Εις κανέναν καιρόν και εις κανέναν Έθνος η Ελευθερία δεν εύρε ψάλτην αξιώτερον».
Ο Διονύσιος Σολωμός το 1828 εγκαθίσταται στην Κέρκυρα, σημαντικό πνευματικό κέντρο των Επτανήσων, όπου γνωρίζει και συνδέεται με στενούς δεσμούς φιλίας με τον Νικόλαο Χαλκιόπουλο Μάντζαρο, ιδρυτή και σημαντικότερο εκπρόσωπο της λεγόμενης Ιωνικής Μουσικής Σχολής. Ο Ιάκωβος Πολυλάς έγραφε σχετικά: «Εγνώρισε τον έξοχο Κερκυραίον Μουσικοδιδάσκαλον, Νικόλαον Μάντζαρον. Της ποιητικής και της μουσικής η στενή συγγένεια, της οποίας λαμπρό παράδειγμα, και ίσως το άκρον, ήταν το ιδιαίτερο ποιητικό πνεύμα του Σολωμού, ο προς την Τέχνην υψηλός ζήλος, όπου διακρίνει τον Μάντζαρο, εμόρφωσαν μεταξύ τους εκείνη τη θερμή φιλία.
Ο μουσικός εμέτρησε δια μιας το ύψος του ποιητή, εννόησε τα πλάσματά του, και δεν άργησε να χαρίσει εις το έθνος του το πρώτο ελληνικό μουσικό καλλιτέχνημα, τον Ύμνον εις την Ελευθερίαν. Ο πλούτος της ποιητικής ύλης έδωσε αφορμή εις τον Μάντζαρο, να δείξει και αυτός την μουσική του δύναμη, εις τα εικοσιτέσσερα κομμάτια, όπου συνθέτουν το πόνημά του. Είπα ελληνικό το σύνθεμα, διότι ο Μάντζαρος, μ’ όλον ότι μορφωμένος εις την Ιταλία, όμως στα περισσότερά του πονήματα και εξόχως εις τον Ύμνον, έπλασε εμπνεόμενος από την δημοτική μουσική, ένα νέο είδος του οποίου τα χαρακτηριστικά είναι η καθαρή απλότης και η θερμότης ίδια της Ανατολής».
Το 1828 μελοποιήθηκε ο Ύμνος από τον Ν. Μάντζαρο, πάνω σε λαϊκά μοτίβα για τετράφωνη ανδρική χορωδία. Από τότε ακουγόταν τακτικά σε εθνικές εορτές, αλλά και στις κατοικίες των Κερκυραίων αστών και αναγνωρίστηκε στη συνείδηση των Ιονίων ως άτυπος Ύμνος της Επτανήσου. Παραδίδεται μάλιστα ότι στη μελοποίηση του Ύμνου ο ποιητής έδιδε με το βήμα του, μέσα στο γραφείο του μουσικού, το εκάστοτε τέμπο και τις πρόσφορες ρυθμικές αγωγές. Ακολούθησαν και άλλες μελοποιήσεις του Ύμνου από τον Μάντζαρο (1837, 1840) και τέλος υπέβαλε το έργο του στον Όθωνα το 1844, σε 4η «αντιστικτική» μελοποίηση.
Παρά την τιμητική επιβράβευση του Δ. Σολωμού με το Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρα (1849) και του μουσικοσυνθέτη Μάντζαρου με τον Αργυρό Σταυρό του ίδιου Τάγματος (1845), το έργο διαδόθηκε μεν ως «θούριος», αλλά δεν υιοθετήθηκε σαν ύμνος από τον Όθωνα.
Ο Μάντζαρος το 1861 επανεξέτασε για 5η φορά το έργο, αυτή τη φορά σε ρυθμό εμβατηρίου κατά παραγγελία του Υπουργού Στρατιωτικών Δημητρίου Μπότσαρη. Όταν ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄ επισκέφθηκε την Κέρκυρα το 1865 μετά την ενσωμάτωση των Επτανήσων με την Ελλάδα (1864), άκουσε την μπάντα της Φιλαρμονικής εταιρείας Κέρκυρας, του έκανε εντύπωση και ακολούθησε Βασιλικό Διάταγμα του Υπουργείου Ναυτικών, που χαρακτήρισε «επίσημον εθνικόν άσμα», τις 24 πρώτες στροφές του Ύμνου. Από το 1966 δε, έγινε ο Εθνικός Ύμνος και της Κυπριακής Δημοκρατίας. Οι δύο πρώτες δε στροφές δίνουν το χαρακτηριστικό πνεύμα του συνολικού έργου και ανακρούονται πάντα κατά την διάρκεια της έπαρσης και υποστολής της σημαίας και σε επίσημες τελετές. Το πιο σημαντικό χειρόγραφο μελοποίησης του Ύμνου είναι το λεγόμενο Χειρόγραφο του «Δημαρχείου», το οποίο φυλάσσεται στο Δημαρχείο Κέρκυρας και αποτελεί την μόνη σωζόμενη έκδοση της τρίτης μελοποίησής του.
Χειρόγραφο «Δημαρχείου» Κέρκυρας. Η 3η μελοποίηση του Εθνικού Ύμνου από τον Ν. Χαλκιόπουλο Μάντζαρο.
Ο Δ. Σολωμός και ο Ν. Μάντζαρος βάζουν τα βαθιά θεμέλια της νεοελληνικής ποίησης και μουσικής αντίστοιχα. Ο μεν ποιητής εισηγήθηκε ως εθνική γλώσσα τη δημοτική, ο δε μουσουργός εισηγήθηκε ως εθνική μουσική το δυτικό μέλος δυναμωμένο με τα μπόλια της δημοτικής μουσικής.
Ήταν εύνοια της τύχης για την Ελλάδα και τον πολιτισμό μας λοιπόν, το γεγονός ότι συναπαντήθηκαν στην Κέρκυρα και συνδημιούργησαν τον Εθνικό Ύμνο, πρώτοι μεταξύ ίσων, ο Εθνικός ποιητής Διονύσιος Σολωμός και ο Εθνικός μουσουργός Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος. Από διαφορετικούς δρόμους ερχόμενοι σφράγισαν με το έργο τους – και χωριστά και μαζί – και τη λογοτεχνία και τη μουσική της αναγεννημένης πατρίδας ύστερα από τέσσερις αιώνες δουλείας. Και μπορεί να ήσαν και οι δύο ιταλόφωνοι Βρετανοί υπήκοοι, αλλά η ελληνική εθνική συνείδησή τους είναι το διακριτό και βαρύνον στοιχείο ακέραιης της προσωπικότητάς τους. Ο καθένας τους ήταν αποδεδειγμένα «φιλόπατρις» με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο (με την ιδιαίτερη μάλιστα σημασία που έχει δώσει στη λέξη ο Ανδρέας Κάλβος). Ο Παλαμάς έχει γράψει χαρακτηριστικά ότι ο Σολωμός αν δεν κράτησε όπλο, με τη λύρα πλήρωσε το μεγάλο φόρο προς την πατρίδα.
Και θα τελειώσουμε το αφιέρωμά μας στον «Ύμνο εις την Ελευθερία» με την Εθνική υποθήκη του εκφραστή της Επανάστασης του 1821, Διονυσίου Σολωμού:
«Κλείσε στην ψυχή σου την Ελλάδα
και θα αισθανθείς να λαχταρίζει μέσα σου κάθε είδος μεγαλείου»
Διονύσιος Σολωμός 1986: Ο εθνικός μας ποιητής. Η ζωή του, το έργο του, η εποχή του. Νέοι καιροί. Αθηναϊκές εκδόσεις.
Κωνσταντίνος Τερζόπουλος 2008. Ο Νικόλαος Χαλκιόπουλος – Μάντζαρος και οι μελοποιήσεις του σολωμικού Ύμνου. Διδακτορική Διατριβή. Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Μουσικών Σπουδών.
